Miejska Biblioteka Publiczna

Pogrom kielecki wciąż stanowi ważny przedmiot debaty publicznej w Polsce. Dotyczyły go dwa śledztwa, prowadzone przez polskie władze powojenne. W pierwszym, które władze komunistyczne rozpoczęły natychmiast po masakrze, usiłowano dowieść, że była ona akcją zbrojnego podziemia. Pod koniec dochodzenia drugiego, prowadzonego po roku 1989, forsowano przede wszystkim hipotezę, że przyczyną pogromu była ubecka prowokacja.Niniejsza książka, oparta na rozległej kwerendzie w Instytucie Pamięci Narodowej w latach 2013-2017 i innych archiwach, stanowi szczegółowy audyt obu tych postępowań. Było to również możliwe, ponieważ po śmierci Michała Chęcińskiego, świadka w śledztwie z lat 90., który był zwolennikiem tezy o radzieckiej prowokacji, autorce książki udostępniono jego archiwum domowe."Pod klątwą. Portret społeczny pogromu kieleckiego" to mikrohistoryczny fresk, odsłaniający wiele zupełnie nieznanych aspektów pogromu. Książka stawia sobie dwa główne cele. Zadaniem tomu pierwszego, zawierającego szczegółową analizę pogromu, jest prezentacja społecznego kontekstu, w którym stał się on możliwy: nastrojów, przekonań, światopoglądów, ścierających się w kieleckim życiu codziennym w drugim roku po wojnie. Celem tomu drugiego było skompletowanie najważniejszych źródeł dokumentujących to zdarzenie, w tym wielu niepublikowanych zeznań Żydów ocalałych z pogromu. Pozwoliły one na zrekonstruowanie doświadczenia ofiar oblężonych w domu przy ul. Planty 7. W dalszej perspektywie zgromadzona w tomie dokumentacja umożliwiła skorygowanie dotychczasowych list ofiar, z których aż 17 pozostało bez identyfikacji. Przyczynkiem do fenomenu świadectwa jest też zestawienie zeznań sprawców i ofiar, które dzieli pięć dekad pomiędzy śledztwami.Dzieki protokołom przesłuchań z lat czterdziestych i dziewięćdziesiątych, dokumentom osobistym, prasowym i notarialnym, w książce zarysowano sylwetki osób składających się - z jednej strony - na kielecki tłum pogromowy, z drugiej na ówczesne instytucje władzy (Milicja Obywatelska, Wojsko Polskie, Urząd Bezpieczeństwa, Urząd Wojewódzki). Instytucje te, rekrutujące się z tego samego społeczeństwa, którego bezpieczeństwa strzegły, nie tylko nie opanowały krytycznej sytuacji, ale same włączyły się do pogromu. Analiza biografii aktorów zdarzenia odsłania zupełnie nieznaną nieideologiczną historię Polski oglądaną z perspektywy Kielc.Wnikliwa analiza społeczna tragedii, która wydarzyła się 4 lipca 1946 roku, a która do dzisiaj budzi wiele emocji - pogromu kieleckiego. "Pod klątwą" Joanny Tokarskiej-Bakir to próba zrozumienia tego, jak mogło dojść do tych dramatycznych w skutkach wydarzeń, a także rozprawa z otaczającymi je mitami, błędnymi interpretacjami oraz niedopowiedzeniami historycznymi. Ta wstrząsająca publikacja ukazuje nową, dotychczas nieznaną twarz pogromu kieleckich Żydów w 1946 roku. Joanna Tokarska-Bakir postanowiła sobie za cel zebranie faktów i dokumentów, z których wiele przedstawiła czytelnikom jako pierwsza, oraz przedstawienie społecznego tła pogromu kieleckiego. Przeanalizowała życiorysy uczestników pogromu, zrekonstruowała realia ich życia, odtworzyła ich losy sprzed wojny oraz pochodzenie - z jej pracy wyłonił się szczegółowy obraz powojennych Kielc, codziennych problemów, a także nastrojów, poglądów i przekonań, które panowały wśród Kielczan w latach czterdziestych. Książka "Pod klątwą" osadza pogrom kielecki w wielu kontekstach społecznych, przedstawia go z różnych perspektyw, a także ukazuje jego przebieg - niemal godzina po godzinie. Autorka opisała wiele czynników i okoliczności, które umożliwiły tak tragiczny przebieg sytuacji, takie jak antysemickie poglądy i nieudolność funkcjonariuszy służb mundurowych czy tuszowanie aktów przemocy wobec Żydów w miesiącach poprzedzających pogrom kielecki. "Pod klątwą" ukazuje również drugą stronę tragedii - relacje ocalałych z pogromu Żydów, naocznych świadków wydarzeń w 4 lipca 1946 roku. Z obrazu tragedii wyłaniają się również sylwetki ludzi, którzy próbowali pomóc i zapanować nad wymykającą się spod kontroli agresją otaczającego dom na Plantach i szybko rozrastającego się tłumu. "Pod klątwą" to obszerna praca, składająca się z dwóch części. Tom pierwszy to gruntowna społeczna analiza pogromu kieleckiego na podstawie wszystkich dostępnych źródeł, jak relacje świadków, dokumenty zebrane podczas prowadzonych śledztw, teczek funkcjonariuszy służb mundurowych biorących udział w pogromie kieleckim - Milicji Obywatelskiej, Wojska Polskiego, Urzędu Bezpieczeństwa. Przygotowując się do jej napisania, Joanna Tokarska-Bakir zajrzała również do policyjnych oraz prywatnych archiwów. Następnie skonfrontowała zebrane materiały z teoriami i przekonaniami historyków na temat pogromu kieleckiego, aby niektóre wykluczyć, inne potwierdzić, a jeszcze inne - znacznie rozszerzyć. W drugim tomie znajdują się źródła, na których autorka oparła swoją pracę - wszystkie zachowane dokumenty dotyczące pogromu kieleckiego. Joanna Tokarska-Bakir jest antropologiem kultury i literaturoznawcą, profesorem doktorem habilitowanym nauk humanistycznych oraz członkiem Instytutu Slawistyki PAN. W swoich badaniach koncentruje się między innymi na antropologii religii, historii i pamięci, stosunkach polsko-żydowskich w pamięci polskiej prowincji oraz fenomenologii i socjologii tabu.

Oprócz warstwy czysto historycznej to wielka wartość tej książki: analogie aż do roku 2022 i do brutalnej napaści na Ukrainę. Światowy ekspert W dziedzinie tematyki związanej z Rosją, prof. Andrzej Nowak, odsłania źródła rosyjskiej mentalności i agresywności, cofając się do czasów powstania państwa polskiego i Rusi Kijowskiej. Wówczas Moskwa była skrawkiem ziemi w dziczy. Uczony wyjaśnia, że Ruś to na pewno nie Rosja. Dopiero w XV w. zaczęto na dworze w Krakowie postrzegać Księstwo Moskiewskie jako pewne zagrożenie militarne. Kilka wieków wojen prowokowanych przez Moskwę przynosiło jej początkowo porażki, w tym straszną klęskę pod Kłuszynem (1610). Ale w drugiej połowie wieku XVIII caryca Katarzyna II (rodowita Niemka) upokorzyła jednak Rzeczpospolitą, instalując na polskim tronie swego kochanka, porywając polskich senatorów i wreszcie zarządzając rozbiory. Dla uzasadnienia wojen przeciwko Polsce carowie już wtedy zaczęli używać argumentów, które słyszymy również dziś- rzekoma obrona ludności prawosławnej i zjednoczenie wszystkich Rusinów (utożsamianych w kremlowskiej propagandzie z Rosjanami) pod jednym berłem. Autor podkreśla, że oprócz gołej siły militarnej Moskwy do upadku doprowadziła wewnętrzna słabość państwa, a Polska straciła swoją suwerenność, formalnie będąc sojusznikiem Rosji. Ważna lekcja i ostrzeżenie także dziś.

Autor prowadzi nas przez heroizm XIX-wiecznych powstań do wielkiego zwycięstwa w 1920 r., a potem do działań agentury rosyjskiej w II RP Podkreśla stałą od 1517 r. i niebezpieczną współpracę niemiecko-rosyjską, której kulminacją były zbrodnie Il wojny światowej. Ukazuje przepaść cywilizacyjną dzielącą przez wieki zachodnioeuropejską Polskę i potatarską Rosję. Gdy dziesiątki tysięcy polskiej szlachty demokratycznie decydowało o losie swojej Ojczyzny na sejmikach i sejmach, w Rosji nastał czas opriczniny, czyli brutalnego terroru i władzy ówczesnych służb specjalnych. Kiedy nad Wisłą powstawały tysiące książek i pism politycznych, w carskim imperium mało kto potrafił czytać i pisać, nie było szkół publicznych. Rósł strach przed Rzecząpospolitą, a wraz z nim nienawiść.

Dlaczego państwa zachodnie od stuleci naiwnie wierzą w dobre intencje Moskwy i ulegają jej propagandzie? Dlaczego w dziejach Rosji jest tyle brutalności, przemocy i zacofania? Dlaczego Rosja krwiożerczo napadała na sąsiadów, na przykład na Polskę w1920 czy 1939 roku, na Gruzję w 2008 roku albo na Ukrainę w 2022 roku? W "Polsce i Rosji" znajdziemy na te pytania odpowiedzi. Prof. Andrzej Nowak oparł swoją analizę także na nieznanych wcześniej dokumentach oraz badaniach, które przeprowadzał swego czasu w moskiewskich archiwach. Ta wspaniale ilustrowana książka potrząśnie niejednym z nas.

W książce opisano dwunastu prezydentów Kielc rządzących między 1919 a 1950 r. ( w wyłaczeniem lat II wojny światowej). Celem było przybliżenie ich sylwetek, a także przedstawienie działań w okresie, kiedy ustawodawstwo samorządowe dawało lokalnym władzom mozliwość wpływania na rozwój podległych im ośrodków. Praca pokazuje zarówno sukcesy jak i porażki prezydentów Kielc.

Głośna rekonstrukcja jednego z najważniejszych procesów w historii, zakończonego 1 października 1946 roku po dziesięciu miesiącach przesłuchań. Proces opierał się na - zastosowanej po raz pierwszy - odpowiedzialności karnej polityków i dowódców wojskowych za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciw ludzkości. Na karę śmierci skazano jedenastu nazistów, uniewinniono trzech. Hitler, Goebbels i Himmler wcześniej popełnili samobójstwo, a tysiącom zbrodniarzy udało się zbiec do Ameryki Południowej. Książka przypomina tło procesu i atmosferę polityczną, zawiera zeznania oskarżonych świadków oraz sentencje wyroków. Wydanie zostało uzupełnione m.in. o fragmenty dotyczące paktu Hitlera ze Stalinem i zbrodni katyńskiej, usunięte przed laty przez cenzurę.

W codziennych historiach ziemiańskich rodzin z początku XX wieku - Walewskich, Kańskich, Żółtowskich, Przyborów - przegląda się historia Polski i Europy.Ludzie, dwory, zdarzenia - istnieją w subtelnej sieci powiązań, o których warto wiedzieć.Maryńcia Małachowska uciekła z dworu w Prochorowej pod Odessą, kiedy wybuchła rewolucja w Rosji. Później handlowała w Warszawie kapeluszami, szytymi według paryskich wzorów. Maryla Walewska z Kowali nie chciała robić kariery w stolicy, jak radził dziadek, znany adwokat. Hodowała za to kurczaki i narcyzy, bo dobrze sprzedawały się w Radomiu i pozwalały rozwijać gospodarstwo. Janina Żółtowska z Bolcienik początkowo fascynowała się losem swojej prababki, Maryli Wereszczakówny, ale później bardziej interesowały ją wieści z konferencji pokojowej w Wersalu, na której znajomy męża, Roman Dmowski składał - razem z Paderewskim - podpis pod traktatem kończącym wojnę. Zygmunt Pusłowski w pałacu w Czarkowych stworzył przystań dla młodopolskiej bohemy. Kolekcjonował starodruki, a obrazy zamawiał u Malczewskiego i Boznańskiej. Zofia Dłużewska-Kańska prowadziła w wolnej Polsce pierwszy bar mleczny, a kiedy wybuchła II wojna światowa karmiła w Dłużewie setki wrześniowych uchodźców z Warszawy, wśród których znalazła się też Zofia Nałkowska. Aleksander Mazaraki z Żelaznej, ostatni prezes Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, ukrywał po Powstaniu Warszawskim schorowaną już Marię Rodziewiczównę. W Szczorsach, majątku ziemskim nad Niemnem, pracował jako korepetytor młody Jeremi Przybora.Książka Anny Mieszczanek to opowiedziana na nowo historia o polskim ziemiaństwie oraz dramatycznym wpływie powojennych zmian na losy ludzi i dworów.

Seksualna praca przymusowa w nazistowskim burdelu nadal pozostaje w sferze tabu. Przemilczane jest samo istnienie systemu kontrolowanego nierządu. Przemilczane są jego ofiary. Przemilczany jest też okres powojenny - czas, w którym zmuszane do prostytucji kobiety oskarżano o kolaborację i którym publicznie golono głowy.Mikrobiografie bohaterek tej książki pozostaną niedokończone. Mało która pozostawiła świadectwo, nikt też nie zadbał o to, aby opowiedziały o swojej przeszłości.Dotychczas nie było "odpowiedniego" momentu. Nadal ofiary przemocy seksualnej to "nieistotne wyjątki". Joanna Ostrowska wypełnia tę lukę.

Autorka, przełamując wielkie trudności, pokazuje, że zorganizowana prostytucja była fragmentem hitlerowskiej machiny prowadzenia walki i panowania nad podbitymi krajami. Naczelne Dowództwo Wehrmachtu (!) w środku wojny (!) zajmowało się domami publicznymi, prezerwatywami i tak dalej. Hitler chciał (i był w stanie) zorganizować wszystko. Jego system był połączeniem obsesji seksualnej ze zmodernizowaną, nowoczesną biurokracją.
[prof. Marcin Kula]